Hoe houd je je als journalist staande in het repressieve klimaat in Turkije? Blijf je je werk doen als je weet dat censuur en strafvervolging op de loer liggen? Kortom: is er een uitweg uit de mediacrisis in Turkije? Erol Önderoğlu, vertegenwoordiger van Reporters sans Frontières in Turkije, en Fatih Polat, hoofdredacteur van Evrensel, maken de balans op. "Sinds de mislukte staatsgreep in juli 2016 is Turkije in een autoritair regime veranderd", zegt Önderoğlu. Niettemin toont Polat zich strijdbaar. "Journalisten staan onder druk, maar zolang zij voor hun rechten opkomen, is er hoop. We overzien het slagveld, maar lopen fluitend over het 'kerkhof'.
V.l.n.r Tan Tunali, Erol Önderoğlu, Sadet Karabulut, Fatih Polat en Nuri Karabulut - foto: Ellie Speet
De journalistiek in Turkije staat onder druk. Ruim 180 mediatitels sloten sinds de mislukte staatsgreep in juli 2016 hun deuren, veelal per decreet. Meer dan 160 journalisten en mensen werkzaam in de media zitten in de gevangenis, terwijl honderden verslaggevers, columnisten en radio- en tv-makers in afwachting zijn van hun proces. De vraag is hoe media kunnen overleven in dit klimaat. Over deze en andere vragen gingen Önderoğlu en Polat in discussie tijdens het debat 'Strijden tegen de klippen op: een uitweg uit de mediacrisis in Turkije', dat Röportaj, journalistenvakbond NVJ en de Turkse arbeidersvereniging DIDF op 28 september in De Balie organiseerden. Zij gingen hierover onder leiding van Tan Tunali - voormalig Turkije-correspondent, journalist en bestuurslid van Röportaj - in gesprek met Sadet Karabulut, Tweede Kamerlid en woordvoerder Buitenlandse Zaken, Defensie en Ontwikkelingssamenwerking van de SP.
"Nog nooit was het aantal gevangen journalisten in Turkije zo hoog en zijn de vrije podia waar journalisten hun onderwerpen kunnen publiceren of uitzenden zo geminimaliseerd. Het is oppassen geblazen met kritiek, ook op Twitter en Facebook. Het regent rechtszaken, gevangenisstraffen, tot eenzame opsluiting toe", vertelt Astrid van Unen, voorzitter van Röportaj. "De beschuldigingen tegen journalisten zijn talloos en bijna creatief te noemen. Zo heet een solidariteitsactie met de inmiddels gesloten pro-Koerdische krant Özgür Gündem het 'openlijk uitlokken van een misdaad' en 'terroristische propaganda'."
Astrid van Unen, voorzitter van Röportaj, foto: Ellie Speet
De afbraak van de rechtsstaat
Het is in de afgelopen jaren snel achteruitgegaan met de persvrijheid in Turkije, vertelt Önderoğlu. "De mislukte staatsgreep op 15 juli 2016 was een kantelpunt. Hoewel de persvrijheid ook hiervoor onder druk stond, leefden we in een ander Turkije: met een levendige civil society waarbij talrijke ngo's deelnamen aan de politieke discussie. Dit veranderde in 2015: toen kwam een einde aan het vredesproces met de PKK. Turkije heeft toen iets heel kostbaars, de rechtsstaat, opgeofferd. De rechtelijke macht werd een verlengstuk van de Turkse regering en nam het standpunt over de Koerdische kwestie volledig over. Na de couppoging in 2016 kwam Turkije in een isolement. Het was het begin van de afbraak van alle democratische en staatsrechtelijke instituties."
Erol Önderoğlu, vertegenwoordiger in Turkije van Reporters sans Frontières en redacteur van online mediaplatform Bianet - Foto: Astrid van Unen
Sinds de Demirören Holding, dat nauwe banden met de regering onderhoudt, het mediaconglomeraat Doğan Holding overnam, staat 95 procent van de media onder controle van de Turkse autoriteiten. Evrensel is één van de weinige overgebleven onafhankelijke dagbladen. Hoofdredacteur Fatih Polat gaat regelmatig naar rechtszaken om zijn solidariteit met journalisten te tonen. Ook hij stelt nuchter vast dat de repressie tegen journalisten toeneemt. "Journalisten belanden door hun journalistieke werkzaamheden in de gevangenis, krijgen hoge boetes of worden bedreigd. Maar er worden ook andere intimidatietechnieken toegepast." Dat overkwam een lokale journalist in Kocaeli die schreef over een arbeider die zelfmoord had gepleegd, omdat hij vanwege de financiële crisis het schooluniform van zijn zoon niet kon betalen. "In zijn artikel bracht hij de gevolgen van de crisis voor gewone mensen aan het licht. De regeringsgezinde media kozen de journalist als doelwit, waarna hij werd gearresteerd. Na veel protesten is hij uiteindelijk vrijgelaten", vertelt Polat. Het voorbeeld is tekenend voor de beperkte bewegingsvrijheid van journalisten in Turkije. Dat levert ook nieuwe taboes op. "De financiële crisis is zo'n nieuw taboe", beaamt Önderoğlu. "Het is onmogelijk te schrijven over de gevolgen hiervan voor gewone burgers. Vooral lokale journalisten kunnen zich maar weinig veroorloven. Hierdoor is het ontzettend moeilijk verslag te doen van dit soort thema's."
Fatih Polat, hoofdredacteur van het onafhankelijke dagblad Evrensel - Foto: Astrid van Unen
Een zeer schrijnend voorbeeld van de onderdrukking die vooral Koerdische journalisten ten deel valt, is de zaak van Nedim Türfent. Türfent, een fotojournalist die werkzaam was voor het inmiddels gesloten persagentschap Dicle, werd op 12 mei 2016 gearresteerd. Hij zit al ruim twee jaar in volledige afzondering vast vanwege zijn verslaglegging van een operatie van Turkse militairen tegen een groep Koerdische arbeiders. Polat: "Nedim was geen bekende journalist en ik besloot met twee andere journalisten uit solidariteit zijn rechtszaak bij te wonen. Hoewel twintig getuigen toegaven valse verklaringen tegen hem te hebben afgelegd, werd hij tot acht jaar en negen maanden gevangenisstraf veroordeeld. Wat hem is overkomen, is een tragedie. Ik kreeg laatst een geldboete van 1.500 euro, maar dat stelt hierbij helemaal niets voor."
De klucht van de aanklacht
Journalisten worden om uiteenlopende redenen aangeklaagd. Dat overkwam ook Önderoğlu. Hij zat in 2016 tien dagen vast vanwege zijn deelname aan een solidariteitsactie voor Özgür Gündem. Önderoğlu werd beschuldigd van het verspreiden van 'terroristische propaganda' voor de PKK. "Het moeilijkste moment tijdens mijn detentie was toen ik aan mijn zoon moest uitleggen dat ik geen terrorist ben, maar vecht voor de persvrijheid", zegt hij. Nadat de noodtoestand van kracht werd, zijn veel journalisten aangeklaagd op beschuldiging van 'het omverwerpen van de constitutionele orde'. Zo zijn de bekende journalist Ahmet Altan en zijn broer, de schrijver Mehmet Altan, tot verzwaard levenslang veroordeeld vanwege hun vermeende betrokkenheid bij de mislukte staatgreep. Polat: "Hiervoor ontbreekt elke logica: iedereen die hen heeft gevolgd, weet dat zij altijd hebben gestreden voor de rechtsorde in Turkije." Önderoğlu: "Ook worden journalisten beschuldigd van 'belediging van de president', iets wat de laatste tijd zelfs tieners overkomt, omdat zij in hun posts op social media kritiek hebben geuit tegen Erdoğan."
Hoe houd je het hoofd boven water als zo veel kranten worden gesloten en journalisten voortdurend blootstaan aan intimidatie? Met veel creativiteit weten sommige media de censuur te omzeilen of door de mazen van de wet te glippen. "Een journalist had voor Evrensel een artikel geschreven over belastingparadijzen, waarin hij beschuldigingen uitte aan het adres van Erdoğan en zijn familie. Deze journalist was een leerling van me en om hem te beschermen, heb ik dit artikel, inclusief de foto's, één op één opgenomen in mijn wekelijkse column." Erdoğan klaagde de journalist aan en al snel volgde ook een aanklacht tegen Fatih Polat. "Nu is alweer een jaar verstreken. We hadden dit verhaal ook als nieuwsbericht kunnen plaatsen en dan was de journalist hiervoor bestraft. Zo proberen we onze weg te vinden, zonder al te zwaar aan al die aanklachten te tillen. Veel mensen in Europa denken dat de situatie in Turkije uitzichtloos is. Wij zien het echter niet zo somber in: er is een sterke beweging in Turkije als het om de vrijheid van meningsuiting gaat. En het is zeker niet zo dat we de laatste trein hebben gemist. Mensen komen in beweging en komen op voor hun rechten. Dat geldt ook voor journalisten."
Grootste gevangenis voor journalisten
Sadet Karabulut,Tweede Kamerlid en woordvoerder Buitenlandse Zaken, Defensie en Ontwikkelingssamenwerking van de SP - Foto: Ellie Speet
Tweede Kamerlid Sadet Karabulut is kritisch over de rol die Europese regeringen via hun economische en geopolitieke belangen spelen in hun relatie met Turkije. Deze zouden ze volgens haar niet langer moeten laten prevaleren boven de mensenrechten. "EU-lidstaten als Nederland, Frankrijk en Duitsland zijn voorstander van een normalisering van de relaties met Turkije, terwijl de situatie verslechtert. Europa moet de druk op Turkije vergroten. Hiervoor zijn wel degelijk mogelijkheden, ook zonder alle banden te verbreken. Erdoğan is gevoelig voor economische druk, zeker nu er een financiële crisis is. Als we dit nalaten, legitimeren we het beleid van de Turkse regering. Turkije is op dit moment de grootste gevangenis ter wereld voor journalisten. Je kunt deze relaties niet voortzetten alsof Turkije een democratie is. Wat je wél kunt doen, is mensenrechten tot prioriteit maken", benadrukt Karabulut.
Thomas Bruning, algemeen secretaris van de NVJ - Foto: Astrid van Unen
"We moeten de journalisten die in de gevangenis zitten een gezicht geven. Dat zegt meer dan kille getallen en brengt de onrechtvaardigheid tot leven. Zij staan symbool voor veel meer collega's en het is onze opdracht hun verhalen te vertellen", zegt Thomas Bruning, algemeen secretaris van de NVJ. "Tegelijkertijd spelen de eigendomsverhoudingen in het Turkse medialandschap een belangrijke rol. Nu 95 procent van de media door de staat wordt gecontroleerd, is het cruciaal dat we onafhankelijke media, zoals Evrensel, helpen om te overleven."
