Turkije heeft in de afgelopen jaren verschillende hervormingen doorgevoerd die toetreding tot de Europese Unie mogelijk moeten maken. Zo is de doodstraf in vredestijd afgeschaft, zijn rechten toegekend aan Koerdische minderheden - zoals het recht Koerdisch te spreken - kwam de politie onder strengere controle te staan en is de wetgeving op het gebied van de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid aangepast. De mislukte staatsgreep in juli 2016 heeft de klok echter een flink aantal jaren achteruit gezet.

Historisch overzicht Turkije en de Europese Unie:

• 1959: Turkije vraagt het associatielidmaatschap van de EEG aan
• 1963: Turkije en de Europese Gemeenschap sluiten een Associatieovereenkomst, waarin staat dat Turkije ‘op den duur’ lid mag worden van de EG
• 1974 Turkse invasie van het noorden van Cyprus
• 1980 EG schort na een militaire staatsgreep het Associatieverdrag op; dit duurt tot 1988
• 1987 Turkije vraagt lidmaatschap EG aan
• 1989 EG wijst aanvraag van Turkije af
• 1993 EU formuleert de Kopenhagen-criteria voor toelating nieuwe lidstaten
• 1996 Douane Unie tussen EU en Turkije treedt in werking
• 1999 EU verleent Turkije de status van kandidaat-lid
• 2002 EU belooft Turkije eind 2004 de startdatum voor onderhandelingen te geven, die beginnen als Turkije voldoet aan de Kopenhagen-criteria
• 2004 In mei treden Cyprus – door Turkije niet erkend – en negen andere landen toe tot de EU
• 2004 In december kondigt de EU aan dat onderhandelingen met Turkije op 3 oktober 2005 beginnen
• 2005 Op 3 oktober beginnen de onderhandelingen
• 
  De Criteria van Kopenhagen

De Criteria van Kopenhagen omvatten een aantal voorwaarden die door de Europese Raad zijn vastgesteld. Hieraan dient een kandidaat-lidstaat te voldoen om in aanmerking te komen voor lidmaatschap van de Europese Unie. Deze eisen zijn in juni 1993 in Kopenhagen vastgesteld. Volgens deze zes criteria moet een kandidaat-lidstaat:

• beschikken over stabiele instellingen
• democratische principes respecteren
• de mensenrechten respecteren
• een functionerende markteconomie hebben die bestand is tegen de concurrentie van de interne markt
• het acquis communautaire (het gemeenschapsrecht) overnemen en toepassen in eigen land
• een Europees land zijn

Naast deze juridische, economische en bestuurlijke criteria is toetreding tot de EU vooral een politiek vraagstuk. Toetreding vereist de instemming van alle EU-lidstaten. Volgens het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa kan iedere Europese staat die de in dat verdrag genoemde waarden eerbiedigt lid worden van de EU. Bovendien moet het kandidaat-lid ook administratief en economisch in staat zijn te participeren.

Aan de onderhandelingstafel

De Europese Raad besloot op 17 december 2004 dat de onderhandelingen over de toetreding van Turkije tot de EU op 3 oktober 2005 konden beginnen. Op 29 juli 2005 ondertekende Turkije een nieuw verdrag inzake de Douane Unie met de EU, waarmee het verdrag met de 10 nieuwe lidstaten van de EU (onder andere de Cypriotische Republiek) is uitgebreid. Kofi Annan – toenmalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties – legde een voorstel voor dat gericht was op hereniging van het noorden en zuiden van Cyprus, waardoor Cyprus in zijn geheel kon toetreden tot de EU. De Turkse bevolking stemde massaal voor het plan, maar meer dan 70 procent van de Griekse bevolking stemde tegen. Met als resultaat dat alleen Grieks-Cyprus, dat niet door Turkije is erkend, toetrad. De EU besloot hierop de handelsblokkade van Noord-Cyprus op te heffen. De EU bracht dit echter nooit in de praktijk. Daarom weigert Turkije de door haar in 2005 ondertekende verdragsaanvullingen op de Douane Unie ten volle te respecteren.

Struikelblokken

 De Koerdische kwestie is een gevoelige kwestie gebleken bij de onderhandelingen. Hoewel de Arbeiderspartij van Koerdistan (PKK) op de EU-terreurlijst staat en de EU het geweld door de PKK veroordeelt, vindt zij dat er een vreedzame en duurzame oplossing moet worden gevonden. Het Europees Parlement heeft Turkije bovendien opgeroepen om de Koerdische cultuur te bevorderen, zodat beide groepen naast elkaar leren leven en elkaar gaan accepteren. Hoewel de positie van de Koerden tijdens de regering Erdogan aanvankelijk verbeterde, hebben aanslagen ervoor gezorgd dat het conflict sinds de zomer van 2015 weer is opgelaaid.

Mensenrechten

In de eerste jaren van de onderhandelingen met de EU heeft Turkije veel geïnvesteerd in politieke hervormingen, zodat het land aan de toetredingscriteria van de EU zou kunnen voldoen. Het land besteedde bijvoorbeeld aandacht aan fundamentele vrijheden en mensenrechten. Zo werd de doodstraf afgeschaft, kreeg de Koerdische minderheid meer rechten en werden mannen en vrouwen wettelijk gelijk gesteld. De laatste jaren keert het tij en wordt steeds vaker melding gemaakt van schendingen van de mensenrechten. De vrijheid van meningsuiting komt regelmatig in gevaar en jaarlijks worden journalisten en activisten aangeklaagd en/of gevangen gezet. Met name sinds de couppoging op 15 juli 2016 treedt de Turkse overheid harder op. Als reactie op deze coup zijn tienduizenden ambtenaren, leraren en rechters ontslagen en is de persvrijheid ingeperkt.

Rechtsstaat

Naast verbeteringen op het gebied van mensenrechten zijn ook hervormingen van de rechtsstaat nodig. Een strikte scheiding tussen religie en Staat is voor de Europese Unie bijvoorbeeld een voorwaarde voor toetreding. Op dit moment is er in Turkije nog steeds staatscontrole op de religieuze dominante stroming, de soennitische islam, terwijl andere religies gediscrimineerd worden. Religieuze minderheden kunnen nog geen rechtspersonen oprichten (zoals verenigingen of stichtingen). Om lid te kunnen worden van de EU zou daarnaast het Turkse kiesstelsel moeten worden aangepast, zodat Koerden en andere minderheden democratisch vertegenwoordigd kunnen worden. De EU ziet de kiesdrempel van 10 procent als een belemmering voor een evenwichtige vertegenwoordiging van minderheidsgroeperingen.

Democratische hervormingen

Toetreding tot de EU is vooral afhankelijk van het doorvoeren van een aantal belangrijke democratische hervormingen. De onderhandelingen met Turkije verlopen in de afgelopen jaren steeds moeizamer. Zo zijn de Gezi-protesten in 2012 en de mislukte staatsgreep in juli 2016 een belangrijk keerpunt. Na een op 16 april 2017 gehouden referendum in Turkije over een nieuwe grondwet, klonken binnen de EU geluiden om de toetredingsonderhandelingen definitief op te schorten. Deze nieuwe grondwet geeft president Erdogan meer macht. Op 6 juli 2017 stemde het Europees Parlement met grote meerderheid in met een oproep om de onderhandelingen over Turkse toetreding tot de EU stop te zetten als het land verder afdrijft van Europese democratische waarden.

Europarlementariër Kati Piri - Turkije-rapporteur van het Europese Parlement - publiceerde op 14 november 2018 haar laatste rapport over de democratie en de rechtsstaat in Turkije, die volgens haar sinds het einde van het vredesproces met de PKK, de mislukte coup van 2016 en de daaropvolgende zuiveringen flink zijn uitgehold. Het voortgangsrapport laat op veel onderdelen een verslechtering zien ten opzichte van eerdere rapporten. De Europese Commissie veroordeelt de couppoging van 2016 in Turkije, maar maakt zich nog steeds zorgen over de politieke situatie in Turkije en roept het land op om de rechtsstaat en fundamentele mensenrechten te respecteren. De meeste kritiek wordt geuit op de politieke situatie in het land. Zo zijn de kernfuncties van het parlement ingeperkt door de noodtoestand die van juli 2016 tot juli 2018 in Turkije van kracht was en is de controleerbaarheid van de regering hierdoor sterk achteruit gegaan. Verder zou de doorvoering van een presidentieel systeem, waar de bevolking in 2017 voor stemde, een gevaar vormen voor de integriteit van verkiezingen en de scheiding der machten.

Kati Piri heeft er bij de Europese Raad voor gepleit het toetredingsproces van Turkije op te schorten. In Brussel groeit de consensus dat Turkije wellicht nooit lid zal worden van de Europese Unie. De Europese Raad nam in 2017 al het drastische besluit om Turkije 'onder toezicht' te plaatsen vanwege zorgen over de democratie. Eurocommissaris voor Uitbreiding Johannes Hahn pleitte een jaar later voor een einde aan het toetredingsproces. Maar de Raad wil de banden met Turkije niet definitief doorsnijden uit angst een drukmiddel te verliezen. In september 2018 besloot het Europees Parlement 70 miljoen euro te korten op het pre-toetredingsgeld (in totaal 700 miljoen euro per jaar) dat Turkije krijgt. Als de Raad besluit het toetredingsproces op te schorten, wil Turkije-rapporteur Kati Piri het pre-toetredingsgeld gebruiken om Turkse ngo's te ondersteunen.

Bronnen:

- Toetreding Turkije tot de Europese Unie, Europa NU, http://www.europa-nu.nl

 - Turkije breidt vrijheid van meningsuiting uit, 10 april 2008.Uit: Dossier Turkije en EU-lidmaatschap, GroenLinks, http://oud.groenlinks.nl/europa/dossiers/eu-turkije